پدیده «شهرری»، یا چگونه می‌توان محیط زیست را فراموش کرد

در تاریخ معاصر ایران، دو دوره وجود دارد که با وجود فاصله‌ای ۳۰ ساله، در سرشت خود نزدیکی و قرابت‌هایی ژرف داشتند: نیمه نخست دهه هفتاد یعنی سال‌هایی که دولت سازندگی شتابان برنامه‌های توسعه ایران را پیش برد، همچون نیمه نخست دهه چهل که محمدرضا شاه پهلوی برنامه‌های انقلاب سفید و اصلاحات ارضی را اجرا کرد، تغییرات و پیامدهای گسترده‌ اجتماعی و اقتصادی بر جای گذاشت.

عکسی از شورش اسلامشهر در ۱۳۷۴ که به دنبال افزایش قیمت کرایه‌های حمل و نقل رخ داد

در تصادفی تاریخی میان گفتارها و تئوری‌های منتقد برنامه‌های توسعه اقتصادی ‌این دو دوره، می‌توان این فرضیه را طرح کرد که اگر انقلاب بهمن ۱۳۵۷ را تا حدی نتیجه تغییرات در ساختار اجتماعی و طبقاتی و اقتصادی ناشی از انقلاب سفید و اصلاحات ارضی بدانیم، شورش‌های حاشیه‌نشینان مشهد، اسلام‌شهر و اراک را نیز باید پیامد اجرای برنامه‌های توسعه در سرزمینی جنگ‌زده دانست که تورم ۵۰ درصدی و بیکاری، آن را در آستانه انفجار قرار داده بود.

چه در تئوری توسعه نامتوازن یرواند آبرهامیان که توسعه اقتصادی و رشدنیافتگی سیاسی در آستانه انقلاب ۱۳۵۷ را طرح می‌کند، چه برای نویسندگان تئوری «تهیدستان شهری»، چه در میان جناح چپ خط امامی شاغل در دفتر تحقیقات استراتژیک اوایل دهه ۷۰ که بی‌توجهی هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهوری وقت به توسعه سیاسی را دلیل شورش‌ حاشیه‌نشینان در دهه ۷۰ می‌داند، اجرای شتابان برنامه‌های توسعه اقتصادی و اعتراضات ناشی از آن در مرکز توجه قرار گرفت.

به یک معنی نیمه نخست دهه ۴۰ و ۷۰ ایران سر آغاز توسعه اقتصادی مرکزگرا است که یک پیامد مشترک دارند: مهاجرت روستاییان به شهرها. روستاییانی که به عنوان در آستانه‌ماندگان شهرها، در مناطق فقیر نشین و حاشیه شهرها مستقر می‌شوند.

تاریخ حاشیه‌نشینی در ایران، تاریخ برنامه‌های توسعه اقتصادی این کشور هم هست.

فضاهایی مرزی یا بعضاً جنوبی شهری همچون تهران که در حکم «پسماند» فرایند توسعه و مدرنیته ایران تلقی می‌شوند، گاهی می‌توان بیرون یا درون کمربند سبز و یا همان حریم شهر باشد.

با این حال آنچه به عنوان عناصر مشترک و دائمی این فضاهای به چشم می‌خورد تراکم غیرعادی جمعیت، شهرسازی و خانه‌سازی غیر استاندارد، کمبود فضاهای سبز، فقدان وسایل نقلیه کافی و بحران‌های بهداشتی همچون سیستم‌های انتقال پسماند و پساب است.

در ایران، تهران به عنوان پایتخت، شهری است سرشت‌نمای تاریخ متناقض توسعه اقتصادی و شهری. در این شهر نه تنها ترسیم کمربند سبز یا حریم شهری سال‌ها محل جدال بود بلکه مناطقی جنوبی و قدیمی همچون شهرری نیز سرنوشتی برزخی داشتند و هر از چندی سخن از جدایی و تجزیه‌شان از پایتخت بود.

شهرری که به اعتبار تقسیمات شهری و کشوری از جمله مناطق تهران به شمار می‌آمد، خود در جریان برنامه‌های توسعه در حاشیه قرار گرفت. حاشیه‌ای در حکم «پسماند» توسعه‌ای مرکزگرا که کمترین توجهی به توسعه پایدار و یا استانداردهای زیست محیطی‌‌ حاشیه شهرها نداشت. شورشی که در «کوی طلاب» مشهد در سال ١٣٧١ اتفاق افتاد، نشانه‌ای از همین جدال حاشیه و مرکز بود؛ شورش وقتی آغاز شد که دولت بدون فراهم کردن هیچ‌گونه امکاناتی برای اقشار کم‌درآمد آن محله، دست به کار تخریب خانه‌های غیر مجاز شد.

شهرری و پسماندهای شمال شهر

به طور عینی، شهرری مثال خوبی است تا مابه‌ازای این رویکرد در برنامه‌های توسعه ایران را به تصویر بکشد: فضولات و پسماند شمال تهران به جنوب این شهر سرازیر می‌شوند و شمار متعددی از معضلات زیست محیطی را با خود به همراه می‌آورند. اینک جنوبی‌ترین نقطه تهران، شهرری خود به پدیده‌ای برای مشاهده و ارزیابی بحران‌های فزاینده محیط زیست در تهران بدل شده است.

آن طور که محسن شوکتی، رئیس اداره محیط زیست شهرستان ری می‌گوید، روزانه بیش از دو  هزار تن پسماند و فضولات به شهرری وارد می‌شود. این حجم عظیم پسماند از کانال‌های آب فیروزآباد و سرخه حصار و اغلب از شمال شهر به این منطقه سرازیر می‎‌شوند.

شهرری منطقه‌ای است که علاوه بر چشمه علی با کارخانه‌های رنگرزی، سنگشویی و قالیشویی‌اش شناخته می‌شود. در واقع اغلب کارخانه‌های رنگرزی و قالیشویی در سطح تهران در این منطقه واقع شده است، اما به گفته اداره محیط زیست شهر ری، هیچ‌یک از این واحدها به سیستم تصفیه فاضلاب مجهز نیستند.

بیش از ۵۰ واحد از کارخانه‌های آلاینده رنگرزی، سنگشویی و قالیشویی انواع مواد شوینده و پاک کننده که با آن پارچه و لباس‌می‌شویند را به منابع آبی وارد می‌کنند.

همچنین شماری از این کارخانه‌ها در فرایند خود از سنگ نمک استفاده می‌کنند که این خود نیز موجب شوری شدید آب در این منطقه شده است. به علاوه، این کارخانه‌ها حجم عظیمی از آب‌های زیرزمینی را به صورت غیر مجاز برداشت می‌کنند.

واحدهای چربی‌گیری نیز روزانه در شهر ری ۷۰۰ تن مواد مختلف تولید می‌کنند که بخش عمده‌ای از روغن‌ها در فرایند چربی‌گیری به صورت پسماند در محیط رها می‌شود، پسماندهایی که به آلودگی‌های اساسی زیست محیطی در این منطقه دامن زده است.

در سال‌های اخیر سرازیر شدن فاضلاب‌های خانگی به سطح جوی‌های شهرری در منطقه ۲۰ تهران همواره معضل عمده ساکنان این منطقه بوده است. معضلی که باعث ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی فراوان به ویژه متصاعد شدن بوی نامطبوع شده و ساکنان این منطقه را به ستوه آورده است.

تخلیه نامناسب و لایروبی نکردن برخی کانال‌های آب سطحی در شهر ری به سکون آب و تبدیل آن به لجن منجر شده و به تکثیر جانورانی مثل سوسک و موش انجامیده است. تکثیر جانوران موذی در شهرری چنان افزایش یافته که بسیاری از مردم به موش بست و درزگیر روی آوردند.

علاوه بر این، به گواهی اداره محیط زیست شهر ری، روزانه بیش از ۱۳۰۰ تن پلاستیک بازیافتی از مناطق مختلف شهر تهران جمع آوری شده و در واحدهای بازیافتی شهرستان ری به فروش می‌رسد. با این حال و به این علت که در مرحله شست و شو، برای بازیافت از نمک زیادی استفاده می‌شود و در واقع مرحله بازیافت به درستی صورت نمی‌گیرد، مساحت زیادی از زمین‌های کشاورزی شهرری به شوره‌زار و نمک‌زار بدل شده است.

سالانه دست‌کم ۳۵۰ میلیون متر مکعب آب سطحی از شهر تهران به شهرری وارد می‌شود. در طول این مسیر به دلیل فاضلاب‌ها و زباله‌هایی که وجود دارد آب‌های سطحی آلوده شده و همگی تبدیل به فاضلاب می‌شوند.

جنوب تهران، کشاورزی با فاضلاب

اما ماجرای آب‌های آلوده به اینجا ختم نمی‌شود. اکنون ۵۰۰ هکتار یا بیش از ۴۰ درصد از مزارع جنوب شهر تهران که عمدتاً در شهر ری واقع شده با فاضلاب آبیاری می‌شوند.

این جریان تصفیه نشده آب تهدیدی جدی برای سلامت شهروندان شمرده می‌شود.

کمیسیون سلامت و محیط زیست شورای شهر تهران در گزارش خود در این باره می‌گوید: «آبیاری مزارع جنوب شهر تهران با فاضلاب مشکل امروز و دیروز نیست و بیش از یک دهه سابقه دارد».

شهر تهران جزو ۱۰ شهر آخر دنیاست که شبکه آب و فاضلاب ندارد. این در حالی است که  با وجود تدوین طرح جامع فاضلاب تهران، این برنامه هنوز به اجرا در نیامده است. در حال حاضر تنها برای ۲۰ درصد از جمعیت تهران، شبکه جمع‌آوری و تصفیه‌خانه فاضلاب ایحاد شده است، در حالی که باقی فاضلاب تولیدی جمعیت به زیرزمین می‌رود یا در سطح زمین پخش شده و آلودگی ایجاد می‌کند.

اما در این میان مناطق جنوبی تهران از نظر تصفیه فاضلاب وضعیت بحرانی‌تری نسبت به سایر مناطق این شهر دارند. در حال حاضر بیش از دو میلیون مترمکعب فاضلاب شهری و همچنین پساب در بیش از ۱۷ هزار واحد صنعتی در جنوب تهران و معابر و اراضی کشاورزی رها می‌شود.

ورود فاضلاب از شمال شهر به زمین‌‌های کشاورزی و صیفی‌کاری در جنوب تهران به حدی است که به گفته استاندار تهران در این مناطق کل صیفی‌جات با فاضلاب آبیاری می‌شود.

در میان معضلات پرشمار زیست محیطی در جنوب تهران، سال‌هاست که سازمان حفاظت محیط زیست و شهرداری و اداره آبفا یکدیگر را مسئول می‌دانند. اما آیا وقت آن نرسیده که فراتر از تصویب بودجه و فرافکنی دستگاه‌های اداری و اجرایی، استانداردهای زیست محیطی نیز در مرکز توجه عمومی قرار بگیرند؟

اکنون در پس زمینه بحران‌های زیست محیطی و کیفیت پایین زندگی، بار دیگر با این پرسش مواجه خواهیم شد که طرح جدایی این منطقه جنوبی از پایتخت تا چه حد می‌تواند شهرری را از اینکه پسماندِ تهران باشد برهاند؟ و آیا پیش از هر چیز وقت آن نرسیده که فعالان و گروه‌های مردم‌نهاد زیست محیطی برای جا انداختن استانداردهای محیط زیست، مداخله‌ای نظری در برنامه‌های توسعه داشته باشند؟

بیشتر بخوانید:

محیط زیست، غایب بزرگ در سیاست‌های برنامه ششم